Fjalori Etimologjik i Shqipes - Gustav Meyer

E shkuara p?rmes fjal?ve

Fjalori Etimologjik i Shqipes, i albanologut Gustav Meyer, m? n? fund p?rkthehet n? shqipe.

Gustav Meyer-i, profesor gjerman i sanskritishtes dhe i gjuh?sis? krahasimtare n? Universitetin e Graz-it, e botoi fjalorin e vet etimologjik t? shqipes n? 1891. N? at? koh? shqipja ishte ende relativisht e panjohur p?r gjuh?tar?t europian?, p?r shkak t? pak?sis? s? teksteve t? shkruara, tradit?s letrare t? pamjaftueshme dhe numrit t? vog?l t? fol?sve; edhe pse Franz Bopp-i, nj? prej themeluesve t? shkoll?s krahasimtare, ia kishte njohur e sanksionuar p?rkat?sin? n? familjen gjuh?sore indo-europiane. Fal? pun?s k?rkimore t? palodhur, shk?lqimit profesional dhe shfryt?zimit mjesht?ror t? burimeve t? folura e t? shkruara nga m? t? shp?rndarat e t? gjymtuarat, Meyer-i ia doli t?i shnd?rroj? studimet albanologjike n? nj? deg? autonome t? gjuh?sis? historike-krahasuese. Fjalori i tij Etimologjik, q? m? n? fund po i jepet lexuesit i p?rkthyer n? shqipe, si kuror?zimi i p?rpjekjeve t? k?tij dijetari, mbetet sot e k?saj dite nj? prej veprave themelore n? l?m? t? albanologjis?.

Para Meyer-it, pothuajse asgj? nuk dihej p?r historin? e gjuh?s shqipe dhe marr?dh?niet e saj me gjuh?t e tjera t? familjes indo-europiane. Vet? gjuha ishte kaq pak e njohur n? rrethet akademike, sa v?rejtjet, komentet e analizat p?r tiparet e saj fonetike, gramatikore e leksikore shpesh kufizoheshin me sh?nimet n? fund t? faqes, ose z?vend?soheshin me retorik? romantike t? tipit ?i vetmi popull??. Gjuh?tar?t dhe filolog?t n? qendrat e m?dha universitare dhe akademike t? Europ?s n? shekullin XIX e kishin t? v?shtir? t? shtinin n? dor? burime t? shkruara t? shqipes, nd?rsa vet? trojet e banuara prej shqiptar?ve shtriheshin, n? pjes?n m? t? madhe, brenda Perandoris? Otomane, ose p?rtej vij?s uj?ndar?se t? kulturave. Megjithat?, Meyer-i ia doli t? grumbulloj? material gjuh?sor t? pasur nga ngulimet arb?reshe t? Greqis? e t? Italis? s? Jugut, t? themeluara gjat? Mesjet?s s? von?; si dhe nj? num?r burimesh t? shkruara, tep?r t? rralla, nga shqipja ballkanike. Njoh?s me rr?nj? i gjuh?sis? indo-europiane dhe i metod?s krahasimtare t? p?rpunuar kryesisht prej gjuh?tar?ve gjerman?, ai gjithashtu zot?ronte k?naqsh?m shum? prej gjuh?ve me t? cilat shqipja kish hyr? n? kontakt gjat? historis? s? vet. N? ato rrethana, Fjalori Etimologjik nuk mund t? mos p?rfaq?sonte nj? moment kthese n? historin? e albanologjis?, ?ka do t?i sillte autorit edhe ?mimin e merituar Volney, t? cilin ia blatoi Instituti i Franc?s, n? vitin 1891.

Etimologjia ?sht? ajo deg? e gjuh?sis? q? i t?rheq ve?an?risht amator?t e dashamir?sit, me gjith? k?rkesat e m?dha q? ia b?n lexuesit. Etimologu studion prejardhjen e fjal?ve t? nj? gjuhe, duke ua q?mtuar historin? hap pas hapi, n? tekstet e shkruara, n? mbishkrimet ose n? gjurm?t q? kan? l?n? n? gjuh? t? tjera e n? dialektet periferike. N?se p?r gjuh? si italishtja ose fr?ngjishtja etimologjia kryesisht ndalet n? momentin q? nj? fjale i gjendet prejardhja latine, p?r gjuh? t? tjera si shqipja, t? cilave nuk u dokumentohet ndonj? faz? e lasht?, metodat q? duhen ndjekur jan? m? t? t?rthorta. Etimologut i lypet k?shtu t? njoh? mir? jo vet?m gjuh?n e vet dhe gjuh? t? tjera, por edhe historin?, historin? e kultur?s materiale dhe parahistorin?; sikurse duhet edhe t? ket? sensin e mas?s dhe intuit?n e nevojshme, p?r t? mos e tepruar me hipoteza dhe fantazi sugjestive por t? pamb?shtetura. Jo rrall?, historia e fjal?ve ia ?el dyert historis? s? kultur?s dhe dijetar?t jan? n? gjendje t? kuptojn? di?ka m? tep?r nga rrethanat e jet?s s? t? par?ve t? shqiptar?ve, ose p?r marr?dh?niet e tyre me popuj t? tjer?. Kjo pun? prej detektivi t? mir?fillt? ka admiruesit e vet, por shpesh i ?d?non? autor?t me vite, n? mos dekada t? t?ra t? kaluara detyrimisht bibliotekave e arkivave, duke marr? n? pyetje fjal? e forma gjuh?sore q? ndonj?her? e kan? humbur z?rin prej koh?sh.

Dihet, gjithashtu, se shqipja ?sht? dokumentuar p?r her? t? par? me shkrim gjat? shekullit XV, dhe libri i par? shqip q? njihet deri m? sot, ?Meshari? i Gjon Buzukut, ?sht? botuar n? vitin 1555. Deri andej nga gjysma e dyt? e shekullit XIX, tradita e shkruar e shqipes ruhej kryesisht nga klerik?t katolik? t? veriut shqiptar dhe elitat kulturore provinciale n? ngulimet arb?reshe n? Itali t? Jugut. Ata gjuh?tar? q? d?shironin t? hulumtonin historin? e gjuh?s m? her?t se shekulli i XIV, ishin t? detyruar t? b?nin p?rpara shum? ngadal?, praktikisht n? err?sir?. Nd?r studiuesit e asaj kohe, Gustav Meyer-i ishte i pari q? e rroku leksikun e shqipes n? t?r?sin? e vet t? njohur; dhe gjithashtu i pari q? ia mati shtrirjen dhe pesh?n elementit latin n? k?t? gjuh?. Fal? etimologjive t? k?tij autori, u qart?sua se t? par?t e shqiptar?ve kishin qen? n? kontakt t? af?rt me Rom?n, madje p?r nj? koh? aq t? gjat? sa t? huazonin prej latinishtes nj? num?r t? madh fjal?sh e strukturash kuptimore.

Elementi latin ka r?nd?si t? pashoqe p?r historin? e shqipes dhe t? shqiptar?ve. Vet?m fal? hipotezave t? kujdesshme dhe t? mb?shtetura mir? t? Gustav Meyer-it, u b? e mundur t? hidheshin bazat e fonetik?s historike t? shqipes; meq? fjal?t me prejardhje latine n? k?t? gjuh? plot?suan, t?rthorazi, ?ka u mungonte studiuesve: forma t? lashta t? fjal?ve shqipe. Shum? prej arritjeve t? dijetar?ve t? m?pas?m, si Pedersen-i, Jokl-i dhe ?abej, u mb?shtet?n fund e krye n? pun?n udh?rr?fyese t? Meyer-it. P?r m? tep?r, rregullsit? historike-fonetike q? iu p?rcaktuan shqipes fal? prejardhjes latine t? shum? fjal?ve shqipe, do t? p?rdoreshin pastaj p?r t? rind?rtuar forma t? lashta t? fjal?ve t? tjera t? gjuh?s, e p?r t? zbuluar nj? num?r t? madh elementesh indo-europiane t? mir?fillta n? vet? shqipen, si dhe p?r t? p?rshkruar m? mir? e shkenc?risht m? sakt? vendin e shqipes brenda familjes gjuh?sore indo-europiane.

Nga ana tjet?r, edhe pse dihej q? shqipja kish huazuar nj? num?r fjal?sh prej gjuh?ve fqinje, Gustav Meyer-i ishte i pari q? vler?soi pesh?n specifike t? elementeve turke, sllave, italiane dhe greke moderne e mesjetare n? shqipe, p?r t?u dh?n? studiuesve nj? num?r mjetesh hetuese t? domosdoshme p?r hulumtimin e dinamik?s s? marr?dh?nieve kulturore dhe antropologjike n? Ballkanin e lasht? dhe modern. Profesori prej Graz-it ishte edhe nj? pionier i studimit t? marr?dh?nieve shqiptaro-rumune t? hershme, dhe puna e tij me elementin latin t? shqipes jo vet?m q? ndihmoi p?r t? ftilluar ?ka m? pas do t? quhej latinishte ballkanike, por edhe shtroi rrug?n p?r p?rftimin e vet? konceptit t? lidhjes gjuh?sore ballkanike.

Asnj? gjuh?tar i shekullit XX nuk mund t?i hynte hetimit t? historis? s? gjuh?s shqipe pa studiuar paraprakisht Fjalorin Etimologjik t? Meyer-it, e pa e p?rdorur m? pas si mjet referues; ?ka shpjegon edhe pse shum? prej etimologjive dhe hipotezave t? Meyer-it u kritikuan m? pas, ose u gjet?n t? pamb?shtetura mir?, ose t? pasakta. Gjuh?tar? q? ec?n n? gjurm?t e Meyer-it, si Pedersen-i dhe Jokl-i, pat?n mund?si t? shfryt?zojn? nj? korpus shum? m? t? pasur tekstesh shqipe, i cili u lejoi t? nxirrnin p?rfundimin se Meyer-i e kishte mbivler?suar disi ndikimin e gjuh?ve fqinj? ndaj shqipes. Rezultatet e fjalorit, statistikat e huazimeve dhe portretizimi q? i b?hej atje historis? s? shqipes, megjithat?, vareshin edhe nga natyra e teksteve q? autori kishte mundur t? shfryt?zonte p?r etimologjit? e veta, n? nj? koh? kur fjalor?t ekzistues t? shqipes ende nuk i p?rgjigjeshin mir? realitetit t? gjuh?s s? folur n? trojet e banuara prej shqiptar?ve. Dihet se Meyer-i, p?r studimet e veta albanologjike e ve?an?risht p?r t? grumbulluar material p?r Fjalorin, u detyrua t? mb?shtetej n? burime, tekste t? shkruara dhe informant? gjuh?sor? prej shqipes s? folur n? diaspor?, e cila prej shekujsh ishte shk?putur nga trungu i gjuh?s m?m? dhe u ishte ekspozuar keqas ndikimit prej gjuh?ve fqinje: italishtes n? ngulimet e Italis? s? Jugut, greqishtes s? re n? ngulimet e arb?ror?ve t? Greqis? e p?rs?ri t? Italis? s? Jugut, n? at? mas? q? k?to t? fundit gjithnj? i p?rkisnin universit kulturor bizantin. ?abej, q? mbetet m? i madhi etimolog i gjuh?s son? gjat? gjysm?s s? dyt? t? shekullit XX, m? n? fund ia arriti ta paraqit? historin? e leksikut t? shqipes si proces dinamik e t? p?rfshir? n? zhvillimet sociale e kulturore, jo si nj? p?rmbledhje tabelash me p?rkime rr?nj?sh abstrakte dhe temash gjuh?sore t? rind?rtuara. Megjithat?, vepra e ?abejt nuk do t? mund t? p?rkryhej pa mb?shtetjen n? themelet e hedhura prej Gustav Meyer-it.

Shum? prej etimologjive shqipe t? Meyer-it mbeten t? vlefshme edhe sot, ose t? pakt?n nuk jan? hedhur posht? nga hulumtime t? m?pasme. Ndihmesat e sjella n? etimologjin? shqipe m? par? prej Jokl-it e ?abejt, pastaj prej Huld-it, Hamp-it, Orel-it e tani s? voni prej B. Demirajt nuk mund t? rroken n? plot?sin? e tyre pa u familiarizuar paraprakisht me pun?n e Meyer-it. P?r m? tep?r, fjalori lexohet leht? e me k?naq?si, filli i arsyetimeve t? autorit mund t? ndiqet pa v?shtir?si sepse gjithnj? mbetet logjik e i tejpash?m, sikurse mbetet erudicioni i tij i admiruesh?m, dhe zot?rimi prej tij i burimeve shqipe i habitsh?m. P?r lexuesin dhe studiuesin e sot?m, fjalori legjendar i Meyer-it nj?koh?sisht p?rfaq?son edhe nj? d?shmi t? mrekullueshme t? nj? faze m? t? vjet?r t? shqipes, gjat? s? cil?s gjuha ende nuk u ishte n?nshtruar shnd?rrimeve programatike t? cilat ndodh?n gjat? Rilindjes Komb?tare, prej shkrimtar?ve, publicist?ve dhe ndri?imtar?ve; q?mtimit dhe m?njanimit t? shum? turqizmave e huazimeve t? tjera; hyrjes n? p?rdorim t? fjal?ve t? krijuara rishtas ose neologjizmave; dhe p?rftimit t? nj? ligj?rimi t? shkruar shqip q?, n? thelb, pasqyronte programin e komb?tarizmit shqiptar. Si p?rmendore n? historin? e studimeve albanologjike dhe si shembull i shk?lqyer i metod?s krahasimtare t? zbatuar; si thesar fjal?sh dhe formash q? tashm? praktikisht jan? zhdukur prej p?rdorimit ose jan? shtyr? n? skajet e ligj?rimit; dhe si mjet i domosdosh?m p?r t? kuptuar evolucionin e gjuh?s shqipe s? paku gjat? 2000 vjet?ve t? fundit, Fjalori Etimologjik i Meyer-it p?rfaq?son nj? ndihmes? t? lumtur n? bibliotek?n e veprave t? ?muara albanologjike, t? cilat po kujdeset t?i sjell? t? p?rkthyera n? shqipe sht?pia botuese ?abej, me gjerdanin e vet t? mir?njohur ?Excipere?, drejtuar me pasion, kompetenc? e p?rkushtim t? ve?ant? nga Ledi Shamku-Shkreli.